30 Ağustos 1922 yılında, Başkomutan Mustafa Kemal Atatürk önderliğindeki Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Muhaberesi ile Anadolu topraklarını işgal etme hayalleri kuran düşmana son darbe vuruldu.
Düşman birliklerinin imha edilmesi ile zafere ulaşan Türk ordusunun birinci gayesi, Başkomutan Mustafa Atatürk’ün buyruğu ile ‘Akdeniz’ oldu.
Zaferle sonuçlanan muharebe sonrası 1 Eylül’de Dumlupınar’da, Batı Cephesi’ndeki tüm subay ve erlere okunmak üzere Atatürk tarafından bir bildiri yayınlandı. Bildirideki, “Ordular birinci amacınız Akdeniz’dir, ileri!” sözü, hafızalara kazındı.
Bu buyruk ile İzmir’e kadar takip edilen, kaçarken geçtikleri yerleri ateşe verip yakıp yıkan Yunan orduları hezimeti yaşadı. Tarihe geçen zafer, bir milletin yazgısını baştan yazdı.
Şanlı zaferin 100’üncü yılında Müellif Mustafa Armağan, Ensonhaber.com’a 10 soruda Büyük Taarruz’u anlattı.
10 Soruda Büyük Taarruz
1. “Ordular, birinci amacınız Akdeniz’dir. İleri!” kelamı ne manaya geliyor?
Gazi’nin “Akdeniz”le kastettiği yer, bildiğimiz Akdeniz Bölgesi olmayıp “Adalar Denizi Bölgesi”dir ki, 1941 yılındaki Coğrafya Kongresi’nde ismini Ege Bölgesi yapmışızdır. (Tıpkı Pirî Reis haritasında Adalar Denizi diye geçmekte olan ismi, mitolojideki Yunan Hükümdarı Aegeus’e “hürmeten(!)” Ege Denizi yaptığımız üzere.)
Bu buyruğun verilmesinde zorlayıcı bir sebep vardı ki, 5 Yunan tümeni imha ve esir edilmesine karşın 3 tümen elimizden kaçabilmişti. Eskişehir’deki birlikler çekilir, Bursa, Kocaeli ve Trakya’da bulunan Yunan birlikleri de bunlarla birleşirse İzmir’in doğusunda 8-10 tümenlik bir kuvvet toplanmış olurdu. Bu da savaşın seyrini etkileyebilirdi. Çekilmekte olan düşmanın tekrar toparlanamaması için nefes nefese takip edilmesi gerekiyordu. “İlk maksadınız Akdeniz’dir” buyruğu, düşmanın İzmir’e kadar durup dinlenmeden takip edilmesini âmirdir.
2. Bu buyruk hangi tarihte verilmiştir?
Çoğumuz belgeyi görmeden “Ordular, birinci amacınız Akdeniz’dir. İleri!” buyruğunun 26 Ağustos’ta verildiğini zanneder. Meğer buyruğun üzerinde 1 Eylül 1922 tarihi vardır. Yani 30 Ağustos zaferinden evvel değil, sonra verilmiştir.
Zira düşman ordusunun kıskaca alınarak büsbütün imha edilmesi üzerine heyeti temel plan 2. Ordu’nun 40 km geride kalması üzerine başarılamamış, bunun sonucunda Yunan kuvvetleri, Trikupis başta olmak üzere Kızıltaş vadisinde imhadan kaçma fırsatını bulmuş ve Uşak tarafına atılmıştı. (Trikupis burada teslim olacaktı.)
Kuzeyde bir Yunan tümeni daha vardı fakat bununla uğraşmak yerine İzmir’e çekilen Yunan kuvvetlerini takibine odaklanılmıştı.
3. “İlk hedefiniz” diye buyruk verildiğine nazaran mantıken ikinci bir buyruk daha verilmesi gerekmez miydi?
Doğru. Bir sefer “ilk” denilince ikinci buyruğun de verilmesi gerekirdi ki, bu buyruk İstanbul, Çanakkale ve Trakya’ya atak buyruğu olacaktı. Çanakkale’ye geçen coşkun Türk birlikleri burada İngiliz kuvvetlerinin karşısına dahi dikildi, ortalarında bir çatışma ha çıktı, ha çıkacaktı.
Hatta Londra’dan Türk birlikleri daha ileri giderse ateş açılması buyruğu dahi verilmişti. (İngilizce literatürde “Chanak affair” diye geçer bu olay.) Fakat İngilizlerin İstanbul’daki Yüksek Komiseri General Harrington bu buyruğu uygulamadı ve sıkıntının sulh yoluyla çözülmesi teşebbüsünde bulunarak ortamı yumuşattı.
Keza Mustafa Kemal de İngiliz Daily Mail gazetesi muhabiri G. Ward-Price’a “Daha fazla dövüşmek için hiçbir sebep mevcut değil. Ben önemli olarak barış istiyorum. Bu son taarruzu başlatmak isteğinde değildim. Ancak Yunanlıları Anadolu’yu tahliyeye ikna için diğer deva yoktu” diyerek anlaşmak istediğini belirli etti. (Selâhattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, Başbakanlık Yayını, 1974, s. 194.)
4. Mustafa Kemal Paşa “çay partisi” düzenlerken aslında savaş hazırlığı yapıyordu üzere bir haber çıkmıştı o günkü gazetelerde. Olayın aslı nedir?
Büyük Taarruz’un başlamasından 5 gün evvel, Mustafa Kemal Paşa’nın Çankaya’da bir “çay partisi” düzenlediği haberleri gazete ve ajanslar vasıtasıyla taammüden duyurulmuştu. Halbuki bu bir şaşırtmacaydı. Haberin yayınladığı tarihten bir gün evvel M. Kemal Paşa Akşehir’de, Batı Cephesi karargâhındaydı. Büyük Taarruz öncesinde ve sırasında buna emsal şaşırtmaca ve hileler eksik olmamıştı. Mesela 26 Temmuz’da cepheye hareketini Kutul Amare’de esir alınan ve sonra özgür bırakılan İngiliz Generali Townshend’le görüşmesine denk getirerek Konya’ya seyahat olarak göstermesi ve 24 Ağustos’ta Şuhut ilçesine gittiği halde Akşehir haber merkezinin, Ankara’dan gelen sorulara, Paşa’nın Akşehir’de birlikleri denetlemekte olduğu yanıtını vermesinde olduğu üzere. Bu ortada düşmana yakın köyler boşaltılarak cephemizden haber sızmasının önlenmesi yoluna gidildiğini de zikredelim.
5. Büyük Taarruz’da zafer nasıl kazanıldı?
26 Ağustos günü başlayan Büyük Taarruz beş gün sürmüş, 27 Ağustos’ta Afyon Karahisar kurtarılmış, 1 Eylül’de Yunanların I. ve II. Kolordu Kumandanları Trikupis ve Diyennis’in Albay Halit (Akmansü) tarafından esir alınmasıyla sona ermişti. 10 gün süren 350 kilometrelik takip (günde ortalama 35 km), yakıp yıkarak İzmir’e çekilen Yunan birliklerinin 18 Eylül’de Çeşme’den, 19 Eylül sabahı da Erdek’ten gemilerle ayrılması üzerine nihayet bulmuştur.
6. Taarruz tarihi kimin yapıtıydı?
Büyük Taarruz’un hazırlıklarına 15 Ekim 1921’de başlanmış, tıpkı yılın 10 Aralık’ında harekâtın bahara bırakılması uygun bulunmuştu. Sonra Haziran ayına, Temmuz ayında Akşehir’de yapılan kumandanlar toplantısında ise Ağustos ortasına bırakılmıştı. General Celâl Erikan’a nazaran Gazi, taarruzun 24 Ağustos’ta yapılmasını istemişti. Ama 17 Ağustos 1922’de cepheye son gidişinde (bu gidiş de basından saklanmıştı), Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa’nın buyruğundaki birliklere taarruz tarihini 26 Ağustos olarak bildirmiş olduğunu olduğunu öğrenince, bu tarihi kabullenmişti. (Erikan, Kumandan Atatürk, İş Bankası: 2006, s. 667; Erikan, Kurtuluş Savaşı Tarihi, İş Bankası: 2008, s. 347.)
7. Harekâtın asıl ismi neydi ve nasıl değişti?
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın Büyük Taarruz’a koyduğu isim, “Afyon-Dumlupınar Meydan Savaşı”dır. İsmet Paşa’nın teklifi üzerine 5 gün, 5 gece süren bir dizi muharebenin son basamağı olan ve şahsen M. Kemal Paşa’nın yönettiği 30 Ağustos günü Yunanların mağlubiyete uğratıldığı Çalköy, Aslıhanlar, İşören bölgesindeki muharebe Başkumandanlık Meydan Muharebesi diye isimlendirilmiştir.
Gelin görün ki yaygınlaşan bu kullanım, güya bütün savaşın Başkomutanlık Meydan Savaşı olarak isimlendirildiği üzere bir mana sapmasına yol açmaktadır.
Oysa 30 Ağustos’taki muharebe, 5 gün süren bir taarruzun son halkasıdır, tamamı değildir. Tamamı için Başkomutanın kendi kullandığı Afyon-Dumlupınar Meydan Savaşı denilmelidir. Erikan’a nazaran Başkomutanlık Meydan Savaşı terimi isabetli değildir. (Kurtuluş Savaşı Tarihi, s. 354-355.)
8. Harekâtın cereyan formu nasıldı?
Kutul Amare kahramanı Sakallı Nureddin Paşa’nın komutasındaki 1. Ordu cephesinde 26 Ağustos sabahı fecirle birlikte başlayan top atışları gün uzunluğu sürerken düşmanın dikkat dağınıklığından istifade ile birliklerimiz siperlerine yaklaşmış ve piyade hamlesiyle birinci siper sınırını ele geçirmişti lakin daha fazla ilerleyemediler. Lakin sonraki gün düşmanın kuzeye atılması gayesi gerçekleşti. Doğuda bulunan 2. Ordu’nun birinci vazifesi düşmanın bir karşı atakta bulunmasına mani olmak (“tesbit”), daha sonra da kuzeyden sarkarak güneydeki süvari birlikleriyle birlikte düşmanın Kütahya ve İzmir’e kaçış yollarını tutmaktı.
Lakin bu maksat kısmen başarılabildi. 4,5 km genişliğindeki Kızıltaş vadisinden gerçekleşen sızma Uşak, İzmir, Manisa tarafındaki kaçışa yol açtı ve akabinde “Akdeniz”e gerçek takip başladı. 9 Eylül’de İzmir’e giren Nurettin Paşa komutasındaki 1. Ordu misyonunu yapmıştı. 2. Ordu Kumandanı olan Yakup Şevki Paşa ağır davrandığı için suçlanmakla birlikte ihtiyatlı davrandığını söylemek daha yanlışsız olur.
Silahlı kuvvetlerimizin ana amacı İzmir’e odaklanınca İnegöl-Bursa civarında kalan Yunan tümeni riski ortaya çıktı. Bu sırada Yunanlar İstanbul’u işgal etmek istedi fakat İtilaf devletleri müsaade vermedi. Trakya’dan güçlü tümenleri Anadolu’ya kaydırma eforları da tıpkı sebeplerle sonuçsuz kaldı.
9. Yunan ordusu nitekim denize döküldü mü?
Plan, düşmana doğu ve güneyden çarparak kuzeye atmak ve İzmir’e kaçış yollarını kapamak için güney ve kuzeyden süvari birlikleriyle çekilme yollarını tutarak bir kıskaca alıp büsbütün imha etmek üzerine konseyiydi. “Sad harekâtı” denilen kuşatma neredeyse başarılmıştı ancak 2. Ordunun telgraf sınırı bozuk olduğu için geç haber verilebildi, onlar da harekete geçmekte geç kalınca kıskaç iki tarafta de tam kapatılamadığı için düşmanın İzmir’e çekilme yolu açık kaldı.
Bu yarıktan sızan 30 bin kişilik düşman kuvvetleri önlerindeki kent ve kasabaları yaka yaka İzmir’e kadar yürüyebildi. (General Erikan bu taktik yanılgıları sert bir halde eleştiren ender yiğit yüreklerden biridir.)
Hatta kimi tümenler, rehine olarak binlerce Türkü yanlarına alıp Çeşme ve Urla’dan 18 Eylül’e kadar Yunan gemilerine binebilmişti. (İbrahim Erdal, Mübadele.) Bunların burada tutunabilmeleri ve rahatça Yunanistan’dan getirilen gemilere binebilmeleri, Yunanistan’dan getirilen taze kuvvetler sayesindeydi ki, toplamları 3 alaydı.
Yani “denize döktük” dediğimiz Yunanların 7 Eylül’de İzmir’e yine asker çıkardığını bize söylemezler. İşte bu birliklerin, Yunan askerlerinin Urla yarımadasından çekilmesine yararları dokunmuştu. (Erikan, Kurtuluş.., s. 379.) Kuzeydeki 3. ve 10. Yunan tümenleri de Bandırma’ya hakikat çekilip Kapıdağı yarımadasında bekleyen gemilere bir kaç alayını bindirebilmişti. Bursa’ya kaçan tümenler ise kentte köprüleri havaya uçurmak vs. üzere bir ölçü tahribat yaptıktan sonra Mudanya’ya yanlışsız çekildi.
Gidebilenler gemilerle Yunanistan’a nakledildi, kalanlar ya öldürüldü yahut esir edildi. Fakat Bursa civarındaki köylerde irtikap ettikleri şenaatin dokunaklı öykülerini Kapaklı köylerindeki ihtiyarlardan hala dinlemek mümkündür.
Öte yandan Yunanlar, Anadolu’dan kaçarken her nasılsa sürülerle koyun, keçi vs. yanında ele geçirdikleri Türkleri esir alarak beraberlerinde götürecek vakti da bulmuştu. Esirler hem Yunan ordusuna çalışarak hizmet edecek, hem de ileride esir değişme sırasında işe yarayacaktı; natürel bir yandan da Batı Anadolu’daki nüfus istikrarını Rumların lehine değiştirmeyi umuyorlardı.
Yunan palikaryaları 10 gün süren çekilme sırasında Afyon, Uşak, Eskişehir, Alaşehir, Aydın, Turgutlu, Salihli ve Manisa’yı (burada 14 bin meskenden fakat 1.400’ü kurtulabilmişti) yakıyor, bilhassa tarihî eserler ve mescitlere ziyan vermeye itina gösteriyorlardı (Tansel, Mondros’tan…, s. 172-173). 13’ünde başlayan ve Hıristiyan mahallelerini yakan İzmir yangını ise bambaşka bir dâvadır. Vakti gelince onu da yazarız.
10. İntihar eden kumandan olayı nedir?
Bu, gerçekten üzücü bir hadisedir. Tıpkı Kutul Amare’de Süleyman Askeri Bey’in İngilizler karşısında başarısız olunca intihar etme yoluna başvurması üzere, Büyük Taarruz sırasında da 57. Tümen kumandanı Reşat Beyefendi, 27 Ağustos günü Başkomutana kelam verdiği halde Çiğiltepe’yi alamayınca bunu gurur sorunu yapmış, saat 11’de tabancasını alnına sıkarak intihar etmişti. Bıraktığı notta “Başarısızlık beni hayattan bıktırdı” diye yazmıştı. Birden fazla kitapta vefatından “yarım saat sonra” Çiğiltepe’nin alındığı yazılıysa da, gerçekte zirvenin ele geçirilmesi öğlenden sonra 15.30’u bulmuştu. Çiğiltepe, Reşat Bey’in son nefesini vermesinden 4.5 saat sonra alınmıştı.
Bir alıntı
Atatürk olmasaydı Türk milleti teslim mi olacaktı?
“Atatürk olmasaydı kahraman Türk milleti, teslim mi olacaktı? Buna “evet” demek için çok insafsız olmak ve Türk milletini tanımamak gerek. Kurtuluş tahminen biraz daha geç ve güç olurdu, lâkin sonuç değişmezdi. (…) Yunanlılar kim oluyor ki; onlardan kurtulduk diye bayram yapıyoruz. Bu hal; Yunanlıya fazla pâye vermek olmuyor mu? (Emekli Süvari Albayı Şerif Güralp, İstiklâl Savaşının İç Yüzü, İstanbul, 1958, s. 223.)”